XÀ SÀNG TỬ - DƯỢC LIỆU NINH HIỆP

Cây Xà sàng là một loại cỏ cao từ 0,4 – 1m. Thân có vạch dọc. Lá cây xẻ lông chim, chiều rộng của thùy 1 – 1,5mm. Cuống lá dài 4 – 8cm. Có bẹ lá ngắn. Hoa mọc thành tán kép. Tổng bao có ít lá bắc hẹp. Cuống hoa dài 7 -12cm, dài hơn lá. Quả dài 2-5mm, có dìa mỏng.

Mô tả dược liệu

Là quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Xà sàng. Dược liệu này được đặt tên là Xà sàng tử.

Quả đóng với hai phân quả dính nhau ở một mặt tạo thành hình trứng nhỏ, có khía lồi;  dài 2mm đến 4mm, đường kính 1mm đến 2mm. Mặt ngoài màu vàng nhạt hoặc vàng sẫm. Đỉnh có hai vòi mảnh, dài khoảng 2mm đến 4mm. Mỗi phân quả có 5 khía lồi nhô cao xen kẽ với 4 rãnh khá sâu, trông giống như quả có cánh; giữa là một hạt hình trứng. Mặt tiếp xúc giữa hai phân quả là mặt ngang, có 2 đường chỉ dọc nổi lên màu nâu. Mặt cắt ngang qua tâm quả nguyên vẹn gồm hai phần là hai phân quả dính liền nhau. Nếu vết cắt không ở ngay giữa thì hai phân quả có thể tách rời. Mỗi phân quả có thể nhìn thấy 6 vết tròn nhỏ tương ứng với 6 ống tiết. Hạt nhỏ, màu nâu xám, có dầu. Quả có mùi thơm, vị cay.

Phân bố

Cây Xà sàng có khả năng sinh trưởng rất mạnh mẽ, đặc biệt là vào mùa xuân khi tiết trời ẩm mát. Cây mọc hoang ở những nơi đất trống trong nước ta.

Quả Xà sàng được thu hái vào khoảng tháng 6 đến tháng 8. Toàn thân cây được cắt về phơi khô. Sau đó đập lấy quả, nhặt bỏ sạch tạp chất lẫn trong quả, đem phơi thêm vài nắng nữa cho đến khi quả khô hoàn toàn ta thu được dược liệu Xà sàng tử.

Bảo quản

Xà sàng tử được bảo quản ở nơi khô ráo. Tránh để dính nước hoặc để ở nơi có không khí ẩm khiến dược liệu bị ẩm và phát triển nấm mốc gây hại khi sử dụng.

Công dụng và liều dùng

Theo Đông y, Xà sàng tử có vị cay đắng, tính bình, hơi có độc, vào 2 kinh thận và tam tiêu. Tác dụng cường dương, ôn thận, sát trùng, tán hàn. Chủ trị: Liệt dương, di tinh, mộng tinh, hoạt tinh, viêm loét âm đạo, âm hộ ngứa, ra khí hư đỏ lẫn trắng, phong thấp, đau khớp, nhiễm trùng ngoài da.

Theo nghiên cứu hiện đại, Xà sàng tử có tác dụng:

• Trên hệ hô hấp: chiết xuất từ Xà sàng tử ghi nhận tác dụng cắt cơn hen, tiêu đờm, làm giãn nở các cơ trong phế quản.
• Trên hệ tuần hoàn: Ổn định nhịp tim và hạ huyết áp ở những bệnh nhân mắc chứng tăng huyết áp.
• Trên hệ miễn dịch: Xà sàng tử có khả năng cải thiện chức năng hoạt động của hệ miễn dịch.
• Kháng khuẩn: Chất chiết xuất từ Xà sàng tử có khả năng ức chế sự sinh trưởng của tụ cầu khuẩn vàng, trực khuẩn mu xanh, các chủng nấm microporum, epidermophyton – thủ phạm gây lở ngứa ngoài da.
• Tác động trên hệ thần kinh trung ương: Xà sàng tử giúp tăng khả năng hoạt động của não bộ, giảm đau thần kinh nhờ tác dụng gây tê cục bộ.
• Trên hệ xương khớp: Ngăn ngừa loãng xương ở phụ nữ trong độ tuổi mãn kinh.

Cách sử dụng Xà sàng tử:

• Sắc uống độc vị;
• Phối hợp với các dược liệu khác tán bột làm hoàn;
• Ngâm rượu uống;
• Nấu nước dùng ngoài da.

Lưu ý: Xà sàng tử hơi độc. Vì vậy cần bào chế dược liệu đúng cách, sử dụng đúng mục đích, liều lượng và có sự giám sát của bác sĩ, thầy thuốc đông y trong suốt quá trình điều trị nhằm đảm bảo an toàn cho sức khỏe người dùng.

Một số đơn thuốc dùng Xà sàng tử

1. Chữa viêm âm đạo do trùng roi

Dùng 30g Xà sàng tử, 9g Hoàng bá. Cả hai tán thành bột mịn, trộn với một ít glycerogelatin làm thành những viên thuốc đặt có trọng lượng khoảng 2g. Mỗi ngày đặt 1 thỏi vào trong âm đạo. Nên dùng vào buổi tối trước khi đi ngủ để thuốc không bị rơi ra ngoài.

2. Chữa ra nhiều khí hư bạch đới ở phụ nữ

Xà sàng tử, Phèn chua, hai vị bằng nhau, tán nhỏ. Nấu trộn hồ vào rồi vo thành viên hoàn, kích thước mỗi viên to cỡ quả táo. Dùng gạc bọc thuốc lại nhét vào sâu bên trong âm hộ.

Nếu có cảm giác nóng rát thì bỏ ra. Có thể sắc để thụt rửa.

3. Chữa tai ướt, ngứa

Xà sàng tử, Hoàng liên mỗi vị 4g; Thủy ngân phấn 1g. Có thể thay thế Hoàng liên bằng Hoàng đằng.

Tán nhỏ thuốc, trộn chung với nhau cho đều.

Thổi cho bột bay vào trong lỗ tai để tiêp xúc được với khu vực cần điều trị.

4. Chữa Lòi dom

Xà sàng tử và Cam thảo mỗi vị 40g, tán nhỏ, trộn đều. Ngày uống 9g, chia làm 3 lần uống, mỗi lần 3g. Để nhanh thấy được hiệu quả, kết hợp uống thuốc đều đặn và đồng thời nấu nước Xà sàng tử để xông và rửa chỗ đau.

Nguồn: Tổng hợp