KHA TỬ - DƯỢC LIỆU NINH HIỆP

Kha tử là quả chín phơi  hay sấy khô của cây Chiêu liêu, thuộc họ Bàng (Combretaceae).

Cây Kha tử là cây dạng thân gỗ, to, cao chừng 15-20m, đường kính thân có thể lên đến 1m. Vỏ cây có màu xám tro, có nhiều vết nứt theo dạng hình chữ nhật, không đều nhau.

Lá cây có cuống tương đối ngắn, mọc đối nhau. Hoa mọc thành chùm ở các nách lá hoặc ở đầu cành. Hoa nhỏ, có màu trắng. Quả Kha tử hình trứng, vỏ quả màu nâu nhạt. Hạt cứng, vị chua chát, thịt dày.

Mô tả dược liệu

Dược liệu hình quả trám hoặc hình trứng thuôn, 2cm đến 4cm, đường kính 2cm đến 2,5cm. Mặt ngoài màu nâu hơi vàng hoặc màu nâu thẫm, hơi sáng bóng; có 5 đến 6 cạnh dọc và vân nhăn không đều; phần đáy có vết sẹo cuống quả, hình tròn. Chất chắc, thịt quả dày 0,2cm đến 0,4cm, màu nâu hơi vàng, hoặc vàng nâu thẫm; hạch quả dài 1,5cm đến 2,5cm, đường kính 1cm đến 1,5cm, màu vàng nhạt, thô và cứng. Hạt hình thoi hẹp, dài khoảng 1cm, đường kính 0,2cm đến 0,4cm, vỏ cứng màu vàng nâu, đôi lá mầm màu trắng, chồng lên nhau và cuộn xoắn lại. Không mùi, vị chua, chát, sau ngọt.

Phân bố

Cây Kha tử mọc dại và được trồng ở một số tỉnh miền Nam nước ta.Trên thế giới, loại cây này được trồng ở các nước Đông Nam Á (Lào, Thái Lan, Campuchia,…), Nam Á.

Chiêu liêu là cây ưa sáng khi trưởng thành nhưng chịu bóng mát khi còn non. Cây thường được tìm thấy ở các cánh rừng thưa, rừng thứ sinh, có độ cao 1500m so với mực nước biển. Ngoài ra, cây cũng có thể phát triển ở khu vực đất cát và đất pha sét.

Chế biến

Thu hái lấy quả chín vào mùa thu, đông, loại bỏ tạp chất, phơi khô.

Bào chế

Kha tử đã loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô, khi dùng đập nát.

Thịt quả Kha tử: Lấy Kha tử sạch, ngâm qua nước, ủ mềm, bỏ hạch, phơi thịt quả đến khô.

Kha tử là vị thuốc thường được dùng để chữa  ho, khàn tiếng, viêm họng. Ngoài ra, trong thành phần của Kha tử có chứa nhiều tannin nên còn được dùng chữa  đại tiện lỏng lâu ngày, lỵ mạn tính. Kha tử còn được sử dụng trong điều trị ra mồ hôi trộm, trĩ, di tinh, xích bạch đới.

Những bài thuốc từ cây Kha tử:

• Bài thuốc trị ho, viêm họng, khản tiếng: Sử dụng 4 quả Kha tử, Cát cánh 10g, Cam thảo 6g, sắc cùng 150ml nước lọc, 150ml Đồng tiện (nước tiểu đồng tử). Đun nhỏ lửa đến khi còn 150ml thì dùng uống khi còn ấm. Mỗi ngày uống 1 thang thuốc, uống liên tục trong 10 ngày.
• Bài thuốc trị ho hen do phế hư, ho mãn tính cùng khàn giọng: Chuẩn bị: 10g Kha tử; Cam thảo, Hạnh nhân, mỗi vị 5g. Dược liệu được rửa sạch với nước muối rồi sắc cùng với 600ml nước đến khi cô cạn còn lại ½ thì chắt lấy nước. Uống 3 lần/ngày, mỗi ngày 1 thang và liên tục uống trong 7-10 ngày, sẽ có những dấu hiệu chuyển biến tích cực.
• Bài thuốc trị chứng tiêu chảy, lỵ mãn tính, trĩ nội: Dùng 10g Kha tử; Hoàng liên, Mộc hương, mỗi vị 5g. Kha tử được rửa sạch với nước muối loãng, rồi phơi khô dưới bóng râm cho khô hoàn toàn. Tán dược liệu thành bột mịn. Mỗi lần dùng 3 – 6g, uống với nước sôi để nguội, mỗi ngày 3 lần.
• Bài thuốc trị tiêu chảy mãn tính, lỵ do suy yếu và hàn: Sử dụng 10g Kha tử; Can khương, Anh túc xá, mỗi vị 5g, tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 3 – 6g uống với nước ấm, mỗi ngày 3 lần.
• Bài thuốc trị ngộ độc do thức ăn bị nhiễm khuẩn: Sử dụng 5g quả Kha tử nướng chín, bỏ hạt; Hoàng tiễn, Mộc hương, mỗi vị 5g, tán thành bột mịn. Bột dược liệu thu được chia thành 3 lần uống trong ngày, pha cùng với nước. Uống liên tục trong 7 – 10 ngày.
• Chữa xích bạch ly: Kha tử 12 quả, 6 quả để sống, 6 quả nướng bỏ hạt, sao vàng và tán nhỏ. Nếu lỵ ra máu thì dùng nước sắc Cam thảo mà chiêu thuốc, nếu lỵ ra mũi không, dùng nước sắc Cam thảo trích.
• Chữa ho lâu ngày: Kha tử 4g, Đảng sâm 4g, sắc với 400ml nước cô đặc còn 200ml, chia 3 lần uống trong ngày.

Lưu ý khi sử dụng Kha tử:

• Người tích nhiệt thấp hoặc mắc chứng ngoại cảnh không được dùng.
• Người táo bón, cảm ngoại tà tuyệt đối không dùng dược liệu.

Nguồn: Tổng hợp