Vị thuốc Ngưu Tất - Dược liệu Ninh Hiệp

Tên khác: Hoài ngưu tất, cỏ xước Tên khoa học: Achyranthes bidentata Blume Họ: Dền (Amaranthaceae)

Ngưu tất thuộc dạng thân thảo sống lâu năm, cây cao khoảng 1m. Rễ hình trụ dài 20-30cm, đường kính 0,5 cm đến 1cm. Đầu trên mang vết tích của gốc thân, đầu dưới thuôn nhỏ. Mặt ngoài màu vàng nâu, có nhiều nếp nhăn dọc nhỏ và vết tích của rễ con.

Thu hoạch Ngưu tất vào mùa đông, khi thân và lá khô héo, đào lấy rễ nhỏ, phơi đến khi héo, khô nhăn, xông lưu huỳnh 2 lần cho mềm. Cắt bằng phần đầu, phơi khô. Thành phẩm thu được là Ngưu tất có mùi đặc biệt, vị hơi ngọt, màu vàng to. Ngưu tất dùng chín: Sấy khô, tẩm rượu hoặc tẩm muối tùy từng trường hợp, sấy khô, có tác dụng bổ can, ích khí, chữa tê thấp, đau mình mẩy, đau lưng, chân tay co quắt.

Liều dùng hàng ngày 6-12g dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.

Ở nước ta, cây Ngưu tất được trồng rộng rãi với số lượng lớn để lấy dược liệu phục vụ cho việc chữa bệnh. Giống Ngưu tất di thực từ Trung Quốc cho rễ to hơn so với các cây mọc hoang.

Một số nghiên cứu chỉ ra những công dụng của cao lỏng Ngưu tất đối với các loài động vật:

- Giảm sức căng ở tử cung của chuột bạch;

- Làm tăng co bóp tử cung trên thỏ, mèo có thai;

- Ở chó, cao lỏng Ngưu tất lúc đầu làm co bóp tử cung, sau thì làm dịu;

- Giảm huyết áp động mạch ở động vật đã được gây mê;

- Làm tim ếch co bóp yếu.

- Ngoài ra, hoạt chất Saponin trong Ngưu tất còn có tác dụng giảm huyết áp, hạ cholestorol máu, ức chế sự phát triển của nhiều loại sâu bọ.

Dưới đây xin giới thiệu một số phương thuốc từ Ngưu tất:

- Các loại rượu từ Ngưu tất:

Rượu Ngưu tất – Địa hoàng: Ngưu tất, Địa hoàng mỗi loại 250g, rượu trắng 1000ml. Cho tất cả vào bình ngâm 2 tuần là dùng được. Uống ngày 2 lần, mỗi lần 20ml. Rượu này có tác dụng tốt cho người bụng dưới đau tụ huyết, thắt lưng đầu gối phù nề, gân cốt vô lực, lạnh buốt các đầu ngón chân.

Rượu Ngưu tất – Mộc qua: Ngưu tất 50g, Mộc qua 50g, Rượu trắng 500ml. Ngâm rượu, uống ngày 1 lần vào buổi tối, mỗi lần 20ml. Dùng cho người bị dính ruột sau khi mổ.

Rượu Ngưu tất – Nhân sâm: Ngưu tất 20g, Hoàng kỳ 20g, Nhục quế 15g, Nhân sâm 20g, Xuyên khung 20g, Sinh địa 15g, Nhục thung dung 25g, Ba kích thiên 20g, Ngũ vị tử 20g, Sơn du nhục 20g, Hải phong đằng 10g, Ngũ gia bì 25g, Phụ tử chế 20g, Xuyên tiêu 15g, Gừng tươi 25g, Phòng phong 25g. Các vị trên giã nhỏ ngâm với 15lit rượu trắng, ngày uống 1-2 lần, mỗi lần 15-20ml. Dùng cho người bị đau lưng, đau chân, đau đầu ngón chân, ngón tay lạnh buốt, liệt dương, xuất tinh sớm, đại tiện lỏng, khí vô lực.

Rượu Ngưu tất – Đậu đen: Ngưu tất, Sinh địa, Đậu đen mỗi loại 95g. Đậu đen rang chín; Ngưu tất, Sinh địa nghiền nát, trộn đều với Đậu đen, hấp chín, lấy vải bọc lại, ngâm với 1,5lit rượu. Ngày uống 2 lần, trước bữa ăn, mỗi lần 15-20ml. Dùng cho người can thận bất túc, đau lưng mỏi gối, chân mềm bất lực, các khớp xương chân tay có quắt, miệng khô họng rát, phong thấp tê đau.

- Thuốc sắc Ngưu tất:

Chữa lên sởi có viêm họng: Ngưu tất 20g, Cam thảo 10g. Sắc uống thay trà hàng ngày.

Trị xuất huyết dạ con: Dùng 30g Ngưu tất, sắc thuốc làm 2 lần, lấy nước lần 1 và 2 trộn lẫn với nhau chia uống 2 lần/ngày.

Chữa bí tiểu cho người cao tuổi: Ngưu tất, Thục địa, Xa tiền tử, Hoài sơn, mỗi vị 12g; Trạch tả, Phụ tử chế, Phục linh, Đan bì, Sơn thù mỗi vị 8g; Nhục quế 4g. Tất cả vị thuốc đem đi thái nhỏ, sắc với 400ml nước còn 100ml, uống 2 lần/ngày.

Chữa bế kinh, đau bụng kinh: Ngưu tất (chích rượu) 12g; Ích mẫu 16g; Hương phụ (tứ chế), Đào nhân, Uất kim, Tạo giác thích (gai bồ kết), mỗi vị 8g. Sau kỳ kinh khoảng 7-10 ngày, sắc uống ngày 1 thang. Mỗi thang sắc 2 lần, hợp 2 nước với nhau, chia ra uống 2 – 3 lần trong ngày, uống trước bữa ăn, 14 ngày là một liệu trình.

Trị rong kinh: Ngưu tất, Bạch truật, Cỏ nhọ nồi mỗi vị 12g; Phục linh, Bán hạ (chế), Trần bì, Hương phụ, mỗi vị 8g. Sắc uống ngày một thang. Uống liền 2-3 tuần là một liệu trình.

Điều trị viêm đa khớp dạng thấp: Ngưu tất, Phòng phong, Tang ký sinh, Độc hoạt, Tục đoạn, Ý dĩ, Đương quy, Thục địa, Bạch thược, Đảng sâm, mỗi vị 12g; Tần giao 10g; Quế chi, Xuyên khung, mỗi vị 8g; Tế tân, Cam thảo mỗi vị 6g. Sắc uống ngày một thang. Uống trước bữa ăn. Uống liền 2-3 tuần, nghỉ 1 tuần. Tùy theo tình hình có thể tiếp tục một liệu trình mới.

Cháo Ngưu tất: Dùng thân và lá cây Ngưu tất (khô) với lượng khoảng 20g sắc lấy nước, bỏ bã nấu với 100g Gạo lứt. Nấu thành cháo, ăn nóng, ngày 2-3 lần, 10 ngày là một liệu trình. Dùng cho người phong hàn tê thấp, đau lưng mỏi gối, các khớp xương không ổn định, viêm đau khớp.

Chú ý: Vị thuốc Ngưu tất nói trên là vị thuốc Bắc, khác với Ngưu tất Nam hay còn gọi là cây Cỏ xước. Cả hai loài Ngưu tất này đều chữa đau xương khớp, hạ huyết áp, lợi tiểu,… Tuy nhiên, Ngưu tất Bắc có tác dụng mạnh hơn. Do đó, liều dùng Ngưu tất chỉ cần 6-12g/ngày, còn Cỏ xước phải tới 12-40g/ngày.

Kiêng kỵ khi sử dụng cây Ngưu tất:

- Phụ nữ có thai, thường xuyên bị ra nhiều máu trong thời kỳ hành kinh hoặc bị băng huyết tuyệt đối không nên dùng Ngưu tất.

- Nam giới bị di tinh, mộng tinh, hoạt tinh dùng Ngưu tất có thể khiến bệnh tình thêm trầm trọng.

- Kiêng dùng Ngưu tất cho các trường hợp bị tiêu chảy do tỳ hư.

- Theo Dược Tính Luận, Ngưu tất kỵ thịt trâu. Tránh dùng thực phẩm này trong quá trình dùng Ngưu tất trị bệnh.

 Nguồn: Tổng hợp