Vị thuốc Tri Mẫu - Dược liệu Ninh Hiệp

1. Mô tả cây Tri mẫu

Tri mẫu là loại cây thảo sống lâu năm, thân rễ chạy ngang, chiều cao trung bình từ 60-90cm. Lá mọc vòng, hẹp, đầu nhọn, các lá dưới ôm lấy thân, chiều dài từ 20-30cm. Cây ra hoa vào mùa hạ, hoa nhỏ, mọc thành cụm và có màu trắng.

Mùa ra hoa của cây vào khoảng tháng 7 và tháng 8, hoa mọc thành cụm giữa túm lá hình bông, hơi cong. Hoa có kích thước nhỏ, mùi thơm và thường nở vào buổi chiều, bao hoa màu trắng hoặc màu tía nhạt.

Cây ra quả nang màu đen, quả có cánh hình trứng với đầu nhọn, bên trong chứa 1-2 hình tam giác.

2. Mô tả dược liệu

Hình khúc dẹt hoặc hình trụ, hơi cong queo, có khi phân nhánh, dài 3cm đến 15cm, đường kính 0,8cm đến 1,5cm. Một đầu còn sót lại gốc thân và vết cuống lá màu vàng nhạt. Mặt ngoài có màu vàng nâu đến nâu. Mặt trên của thân rễ có một rãnh lớn và có nhiều đốt vòng xếp sít nhau, trên đốt có nhiều gốc lá còn sót lại màu nâu vàng mọc ra 2 bên, mặt dưới có nết nhăn và nhiều vết rễ nhỏ hình chấm tròn lồi lõm. Chất cứng, dễ bẻ gãy. Mặt gãy màu vàng nhạt. Mùi nhẹ. Vị hơi ngọt, đắng, nhai có chất nhớt.

Dược liệu đã thái lát: Các lát dày gần tròn, không đều. Mặt ngoài màu nâu hoặc nâu vàng, mang một số gốc lá dạng sợi màu nâu vàng và các vết sẹo của rễ con lõm vào hoặc lồi ra. Mặt cắt màu vàng nhạt tới vàng. Mùi nhẹ, vị hơi ngọt, đắng, có chất nhày khi nhai.

3. Phân bố

Cây Tri mẫu sinh sống chủ yếu ở Trung Quốc. Đến nay, dược liệu này chưa được trồng ở nước ta.

4. Chế biến

Thu hoạch vào mùa xuân, thu. Đào lấy thân cắt bỏ rễ con, phơi khô.

5. Bào chế

Tri mẫu: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái lát dày, phơi khô, bỏ lông và chất vụn.

Tri mẫu chế muối: Lấy Tri mẫu rang nhỏ lửa đến khô, lấy ra tẩm nước muối, lại sao khô, lấy ra để nguội. Cứ 100kg Tri mẫu phiến dùng 2,8kg muối.

6. Bảo quản

Để nơi khô, tránh ẩm, sâu mọt.   

7. Tác dụng của Tri mẫu

Theo Đông y, Tri mẫu có vị đắng, tính lạnh, quy kinh thận, phế và vị. Dược liệu này có công dụng thanh nhiệt, tá hỏa, trừ phiền chỉ khát, nhuận táo. Chủ trị: Nhiệt bệnh có sốt cao khát nước, phế thận âm hư có cốt chưng, trào nhiệt; nội nhiệt tiêu khát, ruột ráo táo bón.

Theo y học hiện đại, Tri mẫu có tác dụng:

• Tác dụng giảm thân nhiệt: Theo kết quả nghiên cứu thực nghiệm cho thấy dược liệu có tác dụng hạ nhiệt rõ rệt.
• Tác dụng An thần: Tri mẫu có tác dụng ức chế tính hưng phấn của hệ thần kinh trung ương. Như: Kết hợp với Hoàng bá để làm giảm kích thích tình dục; Phối hợp với Quế chi nhận thấy có tác dụng giảm đau nhức xương khớp; Phối hợp với Bạch thược để giúp trị chứng run co giật cơ; Phối hợp với Toan táo nhân để làm giảm tính hưng phấn vỏ đại não, trị tình trạng mất ngủ.
• Tác dụng kháng khuẩn: Dược liệu này có khả năng ức chế mạnh trực khuẩn đường ruột, trực khuẩn thương hàn và tụ cầu khuẩn.

8. Một số bài thuốc dùng Tri mẫu

• Bài thuốc chữa viêm phổi

Dùng 5g Tri mẫu, 10g Tang bạch bì, 8g Mạch môn đông. Đem sắc trong 600ml nước đến khi còn lại 200ml thì dừng lại. Chia thuốc thành 3 lần trong ngày để uống.

• Trị bệnh cương dương

Dùng Tri mẫu, Hoàng bá, Xa tiền, Mộc thông, Thiên môn đông, Cam thảo sống, mỗi vị thuốc 4g. Đem thang thuốc này sắc uống.

• Trị động thai

Dùng 80g Tri mẫu, đem tán bột mịn, viên với mật bằng hạt ngô, mỗi ngày uống 20 viên với nước cháo loãng.

• Trị hắc lào

Lấy Tri mẫu mài với dấm. Sau đó dùng thuốc bôi lên vị trí bị hắc lào.

• Bài thuốc chữa viêm đường tiết niệu mãn tính

Thang thuốc này bao gồm Tri mẫu, Hoàng bá, mỗi vị 8g; Hoài sơn, Sơn thù mỗi vị 12g; Trạch tả, Bạch linh và Đan bì mỗi vị 9g. Tất cả đem đi tán thành bột mịn, luyện với mật để làm viên hoàn. Mỗi ngày dùng uống từ 10-12g viên hoàn cùng với nước muối nhạt, mỗi ngày 3 lần.

9. Lưu ý khi sử dụng Tri mẫu

Không được dùng Tri mẫu liên tục trong nhiều ngày vì nó có thể gây tiêu chảy.

Chưa có nghiên cứu nào chứng minh việc sử dụng Tri mẫu là an toàn cho phụ nữ có thai. Vì vậy, bạn cần tham khảo ý kiến của bác sĩ trước khi sử dụng dược liệu này cho phụ nữ đang mang thai.

Không dùng Tri mẫu cho người bệnh thận dương hư- mạch hai bộ xích vi nhược và người bệnh đại tiện lỏng.

Nguồn: Tổng hợp